Vaktiyle, şimdi adı aklıma gelmeyen bir marksist düşünür, siyasetin nesnesinin konjonktür olduğunu söylemişti. Veya o anlama gelebilecek bir şey demişti. Doğrudur. Dinamik, pratik bir sorun olarak siyasetin nesnesi konjonktürdür. Konjonktür toplumsal-sınıfsal ilişkileri, bu ilişkilerin sadece geçiciliği anlamında güncel görünümlerini değil, zaman içinde kararlılık gösteren, yapısallaşmış, kurumsallaşmış görünümlerini, karşılıklı etkileşimleriyle her ikisini birlikte içerir.
Konjonktür kopuşları gözardı etmeyen sürekliliğe referans verir. Özcesi, bu kesintileri gözardı etmeyen sürekliliğin kat ettiği olayların, olguların belli bir uğrakta belli bir dinamik kümelenişi olarak görülebilir. Konjonktür yapılara referans verir. Ancak yapılara indirgenemez. Bir yapı değildir. Olguların, olayların belli bir uğraktaki henüz yapılaşmamış kümelenişidir. Süreçlere referans verir. Yeni süreçleri tetikleyebilir ancak bizatihi belli veya doğrusal bir süreç değildir. Her zaman belli bir “uğrak” bağlamında anlam kazanır. Bu anlamıyla geçmişi de günceli de kat eder.
Bugün bölgemizde ortaya çıkmış olan bu konjonktür elbette günümüz dünya konjonktürünün bir bileşenidir. Onu gözardı ederek analiz edilmesi kabil değildir. Bugün dünyaya baktığımız vakit, tarihsel olarak düşüş eğilimi içinde olan geleneksel emperyalist hegemonik güçlerle, emperyal güçler olarak yükselmek isteyen ülkeler arasında bir mücadelenin öne çıktığını tespit edebiliyoruz. Bu ikinciler uluslararası platformlarda, en üst düzeyde, bu taleplerini çok kutuplu bir dünyanın meşruiyetini savunarak dile getiriyorlar. Elbette bu çatışan baş oyuncuların etrafında, şu ya da taraf yanında yer alan ama bu konumlanışlarının istikrarlı olamayacağını, olayların, gelişmelerin seyrine göre kaymalar gösterebileceğini de hesaba katmamız gereken ülkeler var. İsterseniz bunlara vasal ülkeler de diyebiliriz.
Emperyalist sistem kaçınılmaz olarak her düzeyde, bu arada sistem içi ülkeler arasında da hiyerarşiler yaratır. Vasallar, vasallıklar oluşturur. Bu vasalların öz egemenlikleri sistemin konsolidasyon düzeyine göre, veya isterseniz, konjonktüre göre görece gevşer veya görece sıkılaşabilir. Mesela eski soğuk savaş devrinde, çatışan temel güçleri emperyalist ve sosyalist dünya sistemleri olarak tanımladığımız şartlarda, sanılanın aksine, ulusal egemen yapılar, vasal da olsalar, görece daha geniş bir manevra alanına sahiptiler.
Mesela, bizim cumhuriyet tarihimizin aşağı yukarı ilk altmış yılı için genel olarak ve nispeten daha sıkı bir egemenlik halinden söz edebiliriz. 1929 krizinin patlak verdiği, içeride muhalefetin sesini yükselttiği şartlarda, emperyalist blokla bütünleşmeyi daha uygun bir konjonktür ortaya çıkıncaya kadar ertelemek zorunda kalmış burjuva kemalist rejimin nasıl SSCB’ye dayanma ihtiyacı duyduğunu biliyoruz. Kemalist rejimin kapitalist Batı’ya sadakatinden kuşkuları kalmamış emperyalistlerin o koşullarda bu zorunlu tercihi anlayışla karşılamış olduklarını biliyoruz. Sonraki Menderes ve Demirel (her iki deneyimin de CHP’nin iktidarda bulunmadığı konjonktürlerde görüldüğüne dikkat edilsin) kaçamaklarına aynı anlayışla yaklaşmamışlardı(1)
Devrimci solcular olarak sık yaptığımız bir yanlış, kapitalizm-emperyalizm tarihine bütünsel olarak bakamamaktır. Olguları ve olayları tarihsel boyutlarından, bağlamlarından, soyutlayarak ve tarihsel yönelimlerini ihmal ederek ele alabiliyoruz. Böyle olunca onlar arasındaki süreklilikleri, bağlantıları, ilişkileri, referansları da atlıyoruz. Doğru olmuyor tabii. Bu anlayışla, mesela, sıkça birbirlerinden kopuk yeni devirler, periyotlar ilan ediyoruz. Yeninin, aslında ne kadar “yeni” olduğunu sorgulamıyoruz. Mesela, son on beş yılda yaşadıklarımızı Cumhuriyeti sayaca bağlayarak numaralandırıyoruz. Farklılıkların altını çizmek bakımından kullanışlı olabileceği düşünülen bir ifade, giderek tarihsel bağlamından kopartılmış, “yeni” bir olgunun kavramsallaştırılmasına tekabül eder şekilde kullanılmaya başlıyor.
Bizim cumhuriyet emperyalist sisteme eklemlendikten sonra konjonktürler içinde şu ya da bu ölçüde ve derecede vasallık rolünü yerine getirdi. Vasallık bir emir-komuta zinciri olarak görülmemelidir. Emperyalist merkezle ve ya merkezlerle gerilimli ilişkilere referans verir. Ancak vasal devletin sürdürebilirliği sistem içinde mümkündür. Eski soğuk savaş sırasında, Türkiye’nin burjuva cumhuriyeti ve burjuva devleti emperyalist sisteme entegre olmadan söz konusu sınıfsal içeriğiyle varlığını ve hatta yurtsal bütünlüğünü sürdüremezdi.
Şimdi bazı yazarlar, “tek parti devri” ni ve -önceki kadar olmasa da- sonrasını da, uluslararası bağlamından kopartarak, laik, ilerici, kamusalcı bir devir olarak sunuyorlar. Bu tespitte eksik olan, o zaman genel olarak kapitalist dünyanın aşağı yukarı aynı politikaları ve rejim ilkelerini benimsemiş olduğunun görülmemesidir. Mesela, söz konusu olan planlı ekonomiyse, bu Japonya’da da, ABD’de, Fransa’da da vardı. Aynı şeyi, laiklik, devletçilik, tarımın sübvansiyonu, kamusalcılık için de söylememiz mümkündür. Türkiye bu bakımdan dışındaki kapitalist dünyayla aynı hizaydı. Onların yaptıklarından pek farklı bir şey yapmıyordu. Yöntem, biçim ve tempo farklılıklarına takılmayalım.
Buna rağmen onlardan eksiği, özellikle de 2.D.Savaşı sonrası dönemde, siyasal demokrasisinin sınırlarının darlığıydı. 30’lı yıllarda Batı’da da “demokrasi” sorunu vardı. Bu söz konusu darlık basitçe soğuk savaşın ürünü değildir. Salt onunla izah edilemez. Türkiye Cumhuriyeti daha kurtuluş savaşının örgütlendiği yıllardan itibaren kendisini, komünizm tehdidi altında görür. Yani komünizm paranoyasıyla doğar. Anti-komünist histerinin neden olduğu siyasal davranış bozuklukları ta başından oradadır. Bu histeri olsa olsa soğuk savaş şartlarında kendisini daha serbestçe ve o ölçüde “meşru” şekilde ifade edebileceği olanaklara kavuşmuştur.
Kemalistler daha 1922’de askeri, diplomatik, ekonomik Sovyet desteğini arkalarına almış oldukları şartlarda dahi Londra’da “Batı dünyası” nın parçası olduklarını, olacaklarını duyuran “gayri resmi” temaslar (Fethi Okyar’ın gayri resmi bir sıfatla Londra’ya gönderilmesi) yapıyorlardı. 1926’da, İzmir Suikastı davası sırasında kendisini siyasal olarak konsolide eden burjuva Cumhuriyet rejimi, “uluslararası meşruiyet” ya da emperyalist batı dünyasına giriş bileti almak adına Britanya ile anlaşmış (Ankara Antlaşması), fakat patlayan Büyük Bunalım bu antlaşmayla elde edilmesi beklenen ekonomik kazanımların elde edilemeyeceğini göstermiş olduğu için eklemlenme zorunlu olarak ertelenmişti.
Ancak Cumhuriyet hiç bir zaman bu entegrasyon davasından vazgeçmemiştir (Bu konuyla ilgili olarak mesela İnönü’nün 1964’te Yön Dergisi’nde Doğan Avcıoğlu’na; 70’lerin hemen başında Milliyet’ten Abdi İpekçi’ye verdiği mülakatlara, Hatıraları’na müracaat edilebilir) . Her zaman “Batı medeniyeti” camiasıyla birlikte saf tutma kaygusu gütmüştür.
Sonra Türkiye’de solcu avı, öyle kimilerinin iddia ettiği gibi, eski soğuk savaş yıllarında falan başlamamıştır. Kurtuluş Savaşı’nın organizasyonunun başladığı yıllarla hemen hemen eşzamanlı olarak başlar. Bir kere Suphi’lerin planlı olarak katli var. Rejimin içinden geçtiği her kritik evrede sola saldırı da şiddetlenir. 1924’te, 1925’te, İzmir Suikasti davası esnasında ve sonrasında; rejimin ekonomik olarak ayakta duramayacağının en önemli işareti olan Serbest Fırka olayının hemen öncesinde, esnasında ve sonrasında, SSCB’yi hedeflemesinin kaçınılmaz olduğu görülen 2.D.Savaşı’nın ayak seslerinin iyice hissedildiği 1938’de(2). Harp Okulu Davası’nı TC’nin erken bir soğuk savaşı başlatarak “Batı dünyası” na dahil olmak adına başvurmuş olduğu bir tür Reichtag Yangını olarak görmek mümkündür.
Bu “batıcı politika” bugüne kadar sadakatle sürdürülmüştür. Bu bakımdan Cumhuriyet’in, emperyalizme göre konumu itibarıyla, bir değişime uğradığını söylemek mümkün değildir. Bugün emperyalist merkez ülkeleri de dahil Batılı ülkelere baktığımız zaman ülkemizdekine benzer hatta paralel gelişmelerin oralarda da şu ya da bu ölçüde ve derecede gerçekleşmiş olduğunu görüyoruz. Oralarda da, plancılık, kamuculuk, laiklik( tek kelimeyle, hepsini tanımsal olarak ihtiva etmesi gerektiği ölçüde cumhuriyetçiliğin) erozyona uğramış olduğunu tespit ediyoruz. Oralarda da yürütme güçlendirilmiş, polisiye önlemler arttırılmıştır.
Bizde de McCarthycilik hep var olagelmiştir, onlarda da. Komünistlerin, solcu veya “terörist” olması muhtemel insanların sadece bizde değil, Batı’da, daha ince şekillerde, fişlenmiş olduklarını, izlenmiş olduklarını, hatta nasıl katlediklerini biliyoruz.Yani kapitalizm eşittir “liberal demokrasi” demek gelişmiş kapitalist ülkeler için dahi olanaklı değildir. Kapitalizm bakımından demokrasi bir “değer” değil, bir enstrumandır. Veyahut inmesi gerektiğini düşündüğü yerlerde durduracağı bir tramvaydır. Konjonkürler içinde siyasal demokrasinin içeriği, alanı daralabiliyor. Tamamen ortadan kalkabiliyor.
Batı’da burjuva demokratik devletin zaman içinde en uzun sürmüş olduğu dönem paradoksal olarak 2.D.Savaşı sonrasında başlayan soğuk savaş dönemidir. Bu dönem aynı zamanda barışın da Batı dünyasında en uzun sürmüş olduğu dönemdir. Demek ki ikisi arasında bir korrelasyon vardır. Bu korrelasyonu olanaklı kılansa, sosyalist dünya sisteminin mevcudiyetidir. Bugünden oraya doğru bakınca bunu net olarak tespit ediyoruz.
Şimdi denilebilir ki, o zaman kapitalizmin yüksek bir talep düzeyine, dolayısıyla tam istihdama, yüksek ücretlere ihtiyacı vardı. Doğru fakat sosyalist dünyanın varlığı söz konusu olmasaydı, bu ihtiyaç duyulmayabilirdi, veyahut söz konusu refahçı politikaların realize edilebileceği uygun koşullar bulunamazdı.
Son yazılarımdan bir kaçında değinmiştim, ABD’de bir çok demokratik çevrede, son zamanlarda, oğul Bush döneminden itibaren ülkede adım adım “askeri bir diktatörlük” rejimi kurulmakta olduğu iddia ediliyor. Son olarak halen ABD yönetimi tarafından bazı dış siyasal temaslarda aktif olarak kullanılan eski başkan Carter’ın bu yöndeki itiraflarını medyada okuduk. Yine mesela ABD’de bugün, 15 yıl öncesine göre, rejiminin seküler özellikleri erozyona uğramıştır. Bununla ilgili olarak da amerikan liberal yazınında hemen her gün bir yazı çıkıyor.
Yani nasıl Türkiye eski soğuk savaş yıllarındaki laikliğini Batılı dostlarına rağmen uygulayamaz idiyse (Zaten öncelikle bir Batı talebi olan “çok partili” hayata geçildikten sonra erken devirdeki laiklik anlayışı kaçınılmaz olarak gevşeyecekti), bugün de laikliğinin erozyonunu onlara rağmen başaramazdı.
Bundan 15 yıl önce, şu son söylediklerim de dahil, şimdi yazdıklarımın bir çoğunu herhalde iddia edemezdim. Bugünden geriye bakarak söyleyebilme hakkına sahip olduğumu düşünüyorum. Tarihsel olayları, olguları sadece geçmişten bu tarafa bakarak değil, bu taraftan da geçmişe bakarak analiz etmek lazım. İkisi arasında eleştirel bir diyalog kurmak lazım.
Öte yandan, belli bir konjonktür, hatta belli bir olay bazen bütün bir tarihsel dönemi kavramanın anahtarını sunabiliyor. Başlı başına bir dönemselleştirme aracı veya nedeni olabiliyor.
NOTLAR:
1) Şunu tespit edelim: Osmanlı modernleşmesinin başlamasında 1.Petro Rusya’sının modernleşme hamlesi, ya da Rusya’yla rekabet itki teşkil etmiştir. Bilindiği gibi, sonrasında özellikle Balkan ve Kafkas coğrafyalarının kontrolü adına Osmanlı ve Rus devletleri arasında süreğen savaşlara yol açan gelişmeler olmuştur. Britanya devletinin kapitalist hegemonik güç haline gelmesiyle birlikte Osmanlı devleti “Rusya tehdidi” karşısında Britanya’nın himayesine girmiştir. Osmanlı devletinin 19 yy’ın ikinci bölümünden itibaren ömrünün uzamış olması bu himaye olmadan anlaşılamaz. Osmanlı devleti de, onun bir çok bakımdan devamı olan Cumhuriyet Türkiye’si gibi, “Rus kartı” nı kullanma ihtiyacı duymuştur. Rus düşmanlığı içeride milliyetçi, dinci ideolojileri diri tutması sayesinde, dışarıda önce “Rus tehdidi” sonra “komünizm tehdidi” söylemi etrafında her iki ( Osmanlı ve TC) devletin de konumlarını konsolide etmelerinde önemli bir rol oynamıştır. Yani anti-Rus kampanya hem içte hem de dışta dayanaklar yaratmak bakımından işlevsel olmuştur. Bu İngiliz himayesinde anti-Rus siyaset, Cumhuriyet’te de bu kez Anglo-Amerikan şemsiye altında sürdürülmüştür. Kemalistleri İttihatçılardan ayıran önemli bir fark, birincilerin dış siyasetlerinde 2.Hamit devrine dönüş yapmış olmalarıdır.
Dikkat edilirse, bugünlerde de , yine Suriye meselesi etrafında anti-Rus bir kampanya başlatılmıştır (Şu sıralarda oportünist propaganda platformu haline gelmiş “sol” sitelerde anti-Stalin yaygaranın, “Stalin Türkiye’den toprak istemişti” muhabbetinin yeniden ısıtılıp sofraya sunulması tesadüf olmasa gerektir) Suriye sınırında Türk hükümetinin, onun TSK’sının Menderes devrindekine benzer provokasyonlar yapmakta olduğunu okuyoruz. Bunlar devam ederse, Türkiye ve Rusya karşı karşıya gelebilir. NATO’nun bir kez daha Türkiye’nin ipini çekmesi beklenmelidir. Faturası da Tayyip ve Davutoğlu’na çıkartılır. AKP rejimine değil. Bundan emin olabiliriz.
27 Mayıs sonrasında askeriye tarafından kurdurulan bütün hükümetler adeta Menderes ve Bayar’sız DP hükümetleri idi. O hükümetlerde bariz bir DP ağırlığı vardı. Bu sayede DP’nin devamı gibi görülebilecek AP’nin önü açılmış oldu. Bunu hatırlatmak isterim.
2) 1938’de sadece Nazım Hikmet’e karşı bir saldırı söz konusu değil. Genel olarak, rejim tarafından atfedilen emareleriyle dahi sol hedeflenmiştir. Kitabı “adli bir suç delili” haline getirme, kitap toplatma, yakma önlemleri daha erken bir zamanda başlar. Sansür bütün şiddetiyle devrededir.
Mesela, devrimci solumuzun “Yalçın hoca sendromu” nun da katkısıyla olsa gerek ihmal ettiği değerli yazarımız Sait Faik’in ilk ve tek romanı olan Medarı Maişet Motoru (sonradan “Birtakım İnsanlar” başlığıyla da yayınlanmıştır) sansüre tabi tutulmuş, özgün haliyle yayınlanmasına izin verilmemiştir. Özgün haliyle ancak bu yakınlarda yayınlanmıştır. S.Faik bu kitabını 1938’de yazmıştır. Adeta kelime kelime sansüre uğramıştır. Örnekse, bir yerde “Kilise avlusunda rustik bir koltuk vardı” cümlesindeki “rustik” kelimesi sansür nedeni olmuştur.
Düşününüz ki, o sıralarda TC ile SSCB arasında görünürde “yakın ilişkiler” var. Daha 1937’de Atatürk,(azledilmiş) İnönü ve Celal Bayar’ın katılımıyla Sovyetler’in girişim ve katkısıyla yapılmış bir sanayi tesisi olan Nazilli Sümerbank’ın açılışı yapılmış.
Sait Faik’le ilgili olarak, yeri gelmişken, bir kaç şey daha söylemek isterim. Bir kere Sait Faik’e kadar modern tipler, yani burjuva toplumunun belli başlı kentli sosyal tipleri edebiyatımızda “edebi karakterler” olarak hemen hemen görülmezler. Bu bakımdan, modern edebiyatımızın S.Faik’le başladığını söyleyebiliriz. Onun karakterleri, hamal, hizmetçi, zangoç, işçi, özellikle işçi çocuklar, gündelikçi, işçi kadınlar,balıkçılar, “kötü yol” a düşmüş kızlar, fahişeler vb’dir. Yine bu bakımdan bir çok kez en beğendiği yazar olduğunu söylediği Orhan Kemal’in habercisidir.
Bir burjuva ailesinin çocuğu olan Sait Faik’in, sürekli olarak içinden çıktığı sınıfla, sosyalist siyasal bir duruşa referans vermese de, mücadele içinde olduğunu eserlerinden anlayabiliyoruz. Burjuva toplumunu doğrudan siyasal eleştiri anlamına gelecek bir estetik anlayışla eleştirmez. Ona ayna tutarak, onun acımasızlığını, istismarcılığını sergiler. Örtük ama şiddetli bir eleştiri vardır. Bunu yaparken farkında olmadan sosyalist hümanizmayı yükseltir. İnsanlar arasındaki eşitsizlikleri eleştirir. Toplumsal olarak kurulmuş olduklarını öngörür. İnsanı, etrafındaki tabiatı, mesela hayvanları, o insanlardan, onların hayatından kopartmadan ele alır. Jack London’ın yapmış olduğu gibi.
Gayri müslim azınlıklara karşı takınılan resmi dışlayıcı, baskıcı tavra inat, onları insan olarak bütün insanlarla eşit gördüğünü vurgular. Onları balıkçı, fahişe, işçi, esnaf, hizmetçi vs toplumsal kimlikleriyle sunar. Bu tavrın o zaman edebiyatımızda başka bir örneği yoktur. Irk ayrımcılığının yoğunlaştığı dünya şartlarında, 1938’te yazmış olduğu “Kriz” hikayesinde, “Afrikalı fakir bir zenci çocuğun hayatının Süleymaniye Camisi’nden daha değerli olduğunu” idealize ettiği sol eğilimli bir genç öğrencinin ağzından haykırır.
“Çocuk işçi”, “işçi kadınlar” olgusunu, onların sömürülmesini edebiyatımıza ilk olarak taşıyan da, bildiğim kadarıyla, S.Faik’tir. Bu bakımdan da Orhan Kemal’in önünü açmış olduğu söylenebilir. Orhan Kemal’i ele alan incelemeler onun üzerinde Nazım’ın etkisini haklı olarak dile getirirler. Bu sayede bir yazar olarak onun prestijini de arttırmak isterler. Ancak Sait Faik’in onun yazarlığı üzerindeki etkilerine değinilmez.
Sait Faik, bir keresinde, Orhan Kemal’e köyü bilmediği için onu eserlerinde işleyemediğini söyler. Evet, o bir İstanbul yazarıdır (Tipik bir “Tanzimat modeli” aydın olan Y.Küçük İstanbullu olan her şeye düşmandır. Tanzimat aydının ayırıcı özelliği, toplumsal inisiyatifi hor görmesi, değişimin ancak bürokrasiden geleceğine inanmasıdır. Bu bakımdan, 19 yy tanzimatçı aydını için İstanbul neyi ifade ediyorsa, Cumhuriyet’in tanzimatçı aydını olan Y.Küçük için de Ankara onu ifade ediyor. İstanbul toplumsal-sınıfsal mücadelelerin cereyan ettiği en geniş sahnedir. Bu Y.Küçük’ü ilgilendirmez. Mesela, 2013 Haziran’ının en sıcak günlerinde verdiği ilk tepki, “Tayyip bey benden kopya çekiyor, benim dediklerimi yapmak istiyor. O Taksim projesi bana ait” demiş olmasını hatırlayalım. Burada sorun sadece onun egosu değildir. Kaldı ki bu egonun da, Tanzimatçı aydın tipinin hem 19 yy’da hem 20 yy’daki örneklerinde tespit edilebildiğini not etmek isterim.)
Sait Faik, İstanbul’u anlatarak farkında olmadan çok önemli bir iş yapmış, edebiyatımızda modern kentli karakterleri (bunların arasında kente çalışmak umuduyla gelmiş köylüler de var) ilk kez işlemiştir. Hem kendisinden önceki Tanzimatçı ve muhafazakar görünümleriyle, kendi zamanından kaçıp, geçmiş zamanın peşinde hazlar arayan “saraylı” edebiyatına sırtını dönmüş, hem de kentlere köylü göçünün yoğunlaştığı 60’larda ortaya çıkacak, köylüyü idealize eden “narodnik edebiyat” a ta o zamandan tavır almıştır. S.Faik’de bu anlayışın kentli versiyonu olarak da görülebilecek, içinde küçük burjuva bireyin “yabancılaşması”nı, bunalmasını sahte bir “sol” belagat içinde işleyen edebiyatın en ufak bir işaretini dahi bulmak mümkün değildir. Onun eserlerinde her zaman basit, sıradan yoksul insanların sadece acıları değil, umutları, sevgileri, özlemleri vardır. Kesinlikle karamsarlık yoktur.
Bu arada, Yakup Kadri, Reşat Nuri vs, rejimden nemalanan yazarlar gibi, Cumhuriyet’in resmi ideolojisinin isterleri doğrultusunda adeta ısmarlama ve yine bir çoğu adeta Fransız romanlarından kopya edilmiş “elit” bir edebiyata da prim vermemiştir. Rejim karşısında, onu doğrudan karşısına almamakla birlikte, her zaman bağımsızlığını korumuştur. Doğrusu, devrimci yazınımızın Sait Faik’i atlamış olmasını anlayamıyorum.
Sonra Sait Faik, gayet kanlı, canlı bir yazardır. Hikayeleri adeta soluk alıp verir (Buna karşın, yazarın en erken ve en kötü hikayelerinden biri olan Semaver en yaygın olarak bilinen, popüler eseri olmuştur. Ders kitaplarında, seçkilerde en çok yer verilen bu hikaye muhtemelen bir uyarlamadır. Hem de kötü bir uyarlama. O devirde yabancı dil bilen bir çok Türk yazarı ve şairi arasında uyarlamalar yapma, taklit etme eğilimi olduğu bilinir. Sait Faik gibi, Fransa’daki tahsilinden yeni dönmüş, yeni başlayan bir yazarın bu söz konusu popüler öyküsünün de uyarlama olabileceği izlenimi ediniliyor. Yazarın hiç sahici olmayan öyküsüdür). ‘Hiç bir sahtelik, kurgusal dekor yoktur. Sokak adlarına varıncaya kadar gerçek bir İstanbul tablosunu işler. Adeta onun kahramanlarıyla birlikte o sokaklarda yaşar, o sokaklarda, mekanlarda nefes alıp verirsiniz. Biraz sonra bunu Orhan Kemal’de de görürüz.
Elbette, Sait Faik’ de, büyük hikayecimiz Sabahattin Ali’deki hikaye kurgusu kalitesini, hikaye tekniği alanındaki yetkinliği bulamayız. Ancak bu kusur, sık ve çok yazan, tabir uygunsa, edebiyatın geniş kitlelere -ama soysuzlaşmadan- ulaşması anlamında, işportacı yazar portresi çizen Sait Faik’i değersizleştirmez. Söz konusu olan Sabahattin Ali’nin gelişmiş hikaye tekniği, genel olarak Orhan Kemal’in hikayelerinde, Aziz Nesin’de de bulunmaz.
Şimdi “Yalçın Küçük ekolüne” bağlı olduğunu söyleyen ve öfkesini aklıyla kontrol edemediği anlaşılan bir solcu arkadaşımız çıkıp, Ahmet Hamdi Tanpınar’ın Nazım gibi bir solcu olduğunu yazıyor. Ya da o mealde konuşuyor. Ancak neden bu tespiti yapmış olduğu pek anlaşılamıyor. Edebiyatçıyı eserleriyle değerlendirmek gerekir. Yazarın, şairin siyasal konumu eserinde ortaya çıkar. Yazarın fikri duruşuyla eserini birbirinden ayırmak kabil değildir zaten. Tanpınar yazdıkları itibarıyla muhafazakar bir yazar. Tıpkı model aldığı şair hocası Yahya Kemal gibi. Proust’tan, Valery’den, Sembolistler, Parnasyenler gibi şiir akımlarından çok etkilenmiş olduklarını zaten kendileri beyan etmişlerdir. Kendi zamanlardan kaçıp, huzuru yitip gitmiş geçmiş bir zamanda aramayı vaz’ ederler. “Ne zamanın içinde ne dışında”dırlar. Gerici nostaljik tavırla “bir muhafazakar estetik” anlayışın edebiyatını yaparlar. “Sol” laf salatası ve kuruntularla süslenmiş, 60 sonlarının, 70’lerin küçük-burjuva psikopatolojik bunalım edebiyatının, sonraki muhafazakar “küfür romanları” nın kökenlerini burada aramak gerekir.
Pekiy, öyleyse solcu arkadaşımızı Tanpınar’ı Nazım’ın solculuğuyla kıyaslamaya götüren neden(ler) nedir? Muhtemelen (görünüşte de olsa) edebiyat dışı nedenlerdir diye düşünmek meşru oluyor. Mesela, Tanpınar’ın da Yahya Kemal gibi, CHP yazar ve şairleri arasında bulunmuş olması mı? Her ikisi de milletvekilliği yaptılar, resmi görevler üstlendiler. Elçi ya da bursiyer olarak yurt dışına gönderildiler. Üstelik aynı partinin iktidarı esnasında, Nazım hapislerde çürütülürken. Sabahattin Ali, Edirne civarında bir polis karakolunda işkenceyle öldürülürken. Yani ilericiliğin ölçütü CHP yandaşı olmak mı?
Sait Faik, her fırsatta hem CHP’li hem de DP’li iktidarlardan, siyaset erbabından uzak durmuştur. Hatta bir kaç röportajında onlardan ağzını bozarak söz eder (İlginçtir, O.Kemal de aynısını yapar). Resmi siyasete, elitlere hiç yanaşmaz. Hatta tacir olan babasının işini bile sürdürmez. Kendisini toplumsal olarak yakın bulduğu, aralarında yaşadığı kahramanlarından ayıracak ayrıcalıklardan kaçınır. Evet korkar, ama bu korku onu düzenin çirkefine teslim olmaya götürmez. Açık bir sol siyasal tavır da almaz. Ancak hiç bir zaman hikayelerini anlattığı halk kesimlerinden kopmaz, onların arasında, onlardan yana olarak yaşar. Bir çoğunu şahsen tanır. İnatla “medarı maişet motoru” nu çalıştırma derdindeki insanların mücadelelerini, direnişlerini, özlemlerini, acılarını, tutkularını işler. Jack London demiştik, o bir kez Londra’ya gidip, hikayesini yazmak için Doğu Yakası’nda gözlemlerde bulunmuştu. Gelgelelim Sait Faik, sürekli olarak, İstanbul’un büyük bir Doğu Yakası olduğunu anlatır. Hiç oradan ayrılmaz. S.Faik hepsinden önce dürüst bir yazardır. Hümanizminden taviz vermez.
Belki solcu arkadaşımız, Tanpınar’ı 1950’deki Nazım kampanyasına imza verdiği için onunla aynı siyasal hizaya çekiyor. Oysa, Tanpınar’ın asistanı Turan Alptekin kitabında, Nazım yurt dışına çıkmak zorunda kaldığında, Tanpınar’ın söz konusu kampanyaya imza verdiği için pişman olduğunu söyler. Ben bu noktada şu soruyu sorma hakkını da kendimde buluyorum: Acaba bu kampanya CHP döneminde yapılabilseydi (yapılamazdı ya), Tanpınar yine imza verir miydi? S.Ali’nin katline neden tepki vermedi?
Tabii bir de, Tanpınar’ın Menderes karşıtlığı, 27 Mayıs’a desteği var (Bu arada hep söylüyorum, 27 Mayıs’taki demokratik kazanımlar, düzenin askeriyenin ihsanı değildir, darbe sokakların ekonomik-politik demokratik taleplerinin önünü kesmiştir. Sokaklarda askerlerin de olması bu gerçeği değiştirmez. Yine Y.Küçük gibi Tanzimat modeli yazarların etkisinde, 27 Mayıs’a askeri bürokrasiyi ihya eder şekilde yaklaşmak da doğru değildir. Metot olarak Tanzimatçı “orducu sosyalizm” tezgahı da bu anlayıştan çıkartılıyor zaten) Ancak Tanpınar’ın bu tavrı da askeri darbeden sonra ifade edilmiştir. Yine asistanının kitabından öğreniyoruz, Menderes’e karşı üniversite hareketlerinin, bu arada, üniversite hocalarının eylemlerine de açık bir şekilde katılmamıştır. Şifahi desteği herkes verir. “Menderes, bir kere değil, beş kere asılmalıydı” demek onu solcu yapmaz (Yeri gelmişken bazı solcu arkadaşlarımızın Menderes’in asılmasına “insani nedenlerle” karşı olduklarını söylemelerini de anlayamıyorum. Daha da ileri gidip, “çağdaş olmadığı için idam cezalarına karşıyım” demek de bir devrimci tavrı değildir. Bir devrimci böyle konuşmamalı. İdam cezaları devletin ortaya çıktığı zamandan beri var. Ortadan kalkacağı zamana kadar da var olacak). Zaten ne Nazım ne de başka bir sosyalist hiç bir zaman böyle bir ifade kullanmamışlardır. Belki de Tanpınar, DP devrinde, CHP devrindeki avantajlarını kaybettiği için bu kadar haşindi.
Tanpınar, edebiyat uğraşını bir tür züppelik olarak gerçekleştirir. Benim izlenimim bu. Sahici değildir. Mesela Paris’e gider, orada bohem entelektüellerin hayatlarına imrenir. Gitmeden önce de bu imrenme, öykünme vardır zaten. Dönüşünde onların bohemliğini taklit eder. Parizyen bir havası olan Narmanlı Han’da yaşar falan. Edebiyatı, özellikle de şiiri de taklittir. Hatta Yahya Kemal gibi o da Fransız yazar ve şairlerden temalar, imgeler, hatta dizeler aşırır.
Tanpınar’ın modernistliği de tartışılır. Örnek olsun, müzik zevki aslında Mahur Beste’leri, Dede Efendi’leri vb içerir. Ama bir şarklı kurnazlığıyla Batı görmüşlüğüne de leke sürmek istemez, hemen onların ismiyle birlikte Wagner gibi Batı klasik müziğinin zirve isimlerinden birini yerleştirir. Ancak, mesela bir Proust uyarlaması (özellikle Swan’ın Bir Aşkı’yla paralel bir okuması yapılırsa) gibi görülmesi gereken Huzur’da, gayet açık olarak onun müzik alanında da “Şark’ın kayıp dünyası” nın peşine olduğunu saptarız. Bunu üstadı, hocası Yahya Kemal’in şiir ve yazılarında da görürüz. Zaten akademisyen kahramanı Mümtaz bu konumu ısrarla savunur. İlle de Tanpınar’ın modernistliği vurgulanacaksa, onun konumunun reaksiyoner bir modernizme referans verdiğini belirtmek isterim. Bir adım daha ileri atarak, onun yeni Cumhuriyetin yaratmaya çalıştığı modern akılcı insan tipini değil, “eski toplum”un arkaik metafizik dünyası içine gömülmüş insan tipini olumladığnı söyleyeceğim. Tanzimat’ın yol verdiği karşılıklı olarak birbirlerini dışlayan ve birbirleriyle çatışan ikili yapıların onun bilincini kuşatmış olduğu açıktır. Bu bakımdan Tanpınar’ın edebi çizgisi itibarıyla bir Cumhuriyet aydını olduğu söylenemez.
Yalçın Küçük, Sait Faik’in (adını Yusuf Atılgan’la birlikte andığına göre) bir “aylak” olduğunu düşünüyor. Yanlış! Aylak olanlar, Yahya Kemal’ler, Tanpınar’lar, 70’lerin “sol” görünen küçük burjuva bunalım edebiyatçılarıdır. Aylak mı değil mi, esere bakacaksınız. “Adam sabahtan akşama kadar İstanbul sokaklarında dolaşıyordu” demek bir eleştiri değil. Zaten sokakta olmayan adamdan ne devrimci, ne yazar, ne de aydın olur. Ama Yalçın Küçük olur. Nazım da, S.Ali de, Orhan Kemal de, Aziz Nesin de, Can Yücel de hep sokakta idiler. Hepsi birlikte, sosyolojik manada, bu memleketin yoğunlaşmış görünümü olan İstanbul sokaklarından hareketle “memleketimizden insan manzaraları” nı resmetme derdindeydiler.
Son bir şey daha, Tanpınar, Yahya Kemal, Yusuf Atılgan, Oğuz Atay, Orhan Pamuk vb’leri yetenekli yazarlar, şairler elbette. Ancak edebiyat eleştirisi yeteneğin tartışılması değildir. Böyle bir eleştiri, yazarın dünya gerçekliğini, toplumsal gerçekliği ele alışına, sunuşuna odaklanır. Bu gerçekliği kavrayabilmek de bir siyasal duruşu öngerektirir. Sanatsal yetenek kendisini bu çerçevede gerçekleştirebildiği ölçüde yazınsal eleştirinin konusu olabilir. Yoksa, yetenek, teknik maharet, üslup ustalığı pekala ırkçı, faşist, gerici, nihilist, “eylülist” vb yapıtlar, başyapıtlar da yaratabilir. Veyahut bir yazar çok iyi bir yazıcı, üslupçu, kurgucu olabilir, ama buna rağmen yazdıkları incir çekirdeğini doldurmayan, sıkıcı şeyler olabilir. Yani “iyi yazardır ama yazacak bir şeyi yoktur” yargısıyla mahkum olur.
“Büyük bir yazar” büyük bir aydındır aynı zamanda. Çağına, öznel siyasal tercihi ne olursa olsun, nesnel tarihsel-toplumsal gelişmenin dinamiklerini, yönünü kavrayarak gitmekte olandan değil, gelmekte olandan yana tavır alarak tanıklık eder, zamanının toplumsal vicdanı olur. Sınıf mücadelelerinin, politik sınıf bilincinin, tek kelimeyle politikanın sanat, edebiyat alanlarını kat ettiğini ihmal etmemek lazım. Edebi yazar bu gerçeği kavradığı ölçüde bir günlük gazete yazıcısı seviyesine düşmekten kurtulur.
